21 mrt Verloren land – Ece Temelkuran

Verloren Land van Ece Temelkuran is een boek waarbij de ondertitel alles zegt: ‘de zeven stappen van democratie naar dictatuur‘. Temelkuran is naast schrijfster ook journaliste. Zij volgde de AKP en haar leider Tayyip Erdogan vanaf de eerste verkiezingsoverwinning in 2002 tot vandaag. En de analyse na 20 jaar is allesbehalve vrolijk.

Temelkuran studeerde rechten aan de universiteit van Ankara. Vanaf 2000 was ze columniste voor de Turkse kranten Milliyet en Habertürk. In 2012 wordt ze ontslagen wegens haar kritiek op de Turkse overheid. Haar columns verschijnen ook vandaag nog in gerenommeerde bladen als The Guardian, Le Monde, The New York Times, New Statesman, Frankfurter Allgemeine Zeitung en Der Spiegel. in 2016 verliet zij Turkije. Vandaag woont zij afwisselend in Zagreb en Londen. Zij schreef een twaalftal boeken waarvan Verloren Land – uit 2019 – het meest recente is. Het werd nog datzelfde jaar vertaald in het Nederlands

De schrijfster heeft het geluk (voor dit boek) of het ongeluk (voor haar persoonlijk en voor zovele Turken) dat Erdogan al aan de macht was toen Donald Trump, Viktor Orban, Geert Wilders of Dries Van Langenhove nog aan hun speciale politieke acties moesten beginnen. Zij heeft gedurende 20 jaar stap voor stap de evolutie meegemaakt van een moderne democratie tot wat Turkije vandaag is. Zij vergeleek dit met soortgelijke vormen van populisme elders en distilleerde daaruit een stappenplan waarbij westerse landen ‘al slaapwandelend hun eigen democratisch bestel verlaten’. Het stappenplan dat zij hier beschrijft, is geen vooraf uitgekiende strategie. Eerder het resultaat van de analyse van parallelle evoluties in verschillende landen zoals Turkije, Hongarije, Polen, De Verenigde Staten, Duitsland of Engeland.

stap 1 – Creatie van een beweging als vertegenwoordiging van het ‘echte volk’

Deze stap lijkt onschuldig. Je betrekt immers zo veel mogelijk mensen bij de politiek. Maar het achterliggende verhaal is dat je 2 kampen creëert. Niet alle mensen zijn gelijk, niet ‘alle Menschen werden Brüder’. Neen. Langs de ene kant heb je de elite, de intellectuelen, die alles in het werk stellen om de populistische leider tegen te werken. Langs de andere kant heb je het echte volk. De populistische leider is de enige die dit echte volk begrijpt en die hen verdedigt. En die er in slaagt om dit echte volk op te zetten tegen al die intellectuelen.
(nvdr. Zeer wrang om te lezen op een moment dat Trump het echte volk oproept om zich te verzetten tegen zijn mogelijke arrestatie vandaag).

stap 2 – Verstoring van de rede / ondermijning van de taal

De titel bestaat uit 2 delen, en dat is niet voor niets. Je hebt in de eerste plaats de verstoring van de rede. Temelkuran geeft hiervan een briljante beschrijving in haar gefantaseerde dialoog tussen Socrates en een populist. In deze dialoog voert ze alle klassieke truken op die de populist gebruikt om de rationele logica te ondermijnen. Truken die wij moeten kennen om de populist te begrijpen en tegen te spreken.

Daarnaast hekelt zij de evolutie van het taalgebruik. Er is niks mis met een constante zoektocht naar eenvoudiger, begrijpbaar taalgebruik, wanneer het over moeilijke onderwerpen gaat. Maar infantilisering van het taalgebruik leidt tot infantilisering van het denkvermogen. ‘Alternative facts’ en ‘post-truth’ horen bij de infantiele taal. Niet bij de eenvoudige.

stap 3 – De schaamte voorbij – over immoraliteit

Om de evolutie naar ‘Alternative facts’ en ‘post-truth’ in te kunnen zetten, moet je een noodzakelijk horde nemen. Je moet je schaamte opzij kunnen zetten. Temelkuran plakt hier een specifieke datum op: januari 1991, het moment waarop wij op CNN live de inslagen van scudraketten in Bagdad kunnen volgen. Het moment ook waarop het ‘oké was om te zeggen hoe geweldig de technologische vooruitgang is, die het ons mogelijk maakt een oorlog live op TV te volgen.’ Een tijd ook waarin realityprogramma’s als The Apprentice en Big Brother aan hun opmars beginnen en de vraag ‘hoe een goed mens te zijn’ naar het domein van de religie en – vooral – het individuele geweten is geduwd. In een dergelijke mate dat we afgestompt genoeg raken, om het verhaal van parallelle waarheden of ‘alternative facts’ te accepteren. De wetenschap wordt niet afgezworen, maar op gelijke hoogte geplaatst met andere narratieven, waarin de aarde plat is, of coronavaccins tjokvol spionagesoftware zitten. Met genoeg afstomping, genoeg geld, en genoeg slimme geesten die hier een mooi verhaaltje van maken, kom je een heel eind.

stap 4 – Ontmanteling van juridische en politieke mechanismen

En op dat moment kan stap 2 – de verstoring van de rede – de politiek binnen treden. De taktiek is simpel: ‘doe een explosieve uitspraak tijdens het debat, zaai verwarring of initieer een gevecht tussen de gematigde politici links en rechts van het midden, richt je pijlen op kwetsbare compromissen van het land en wentel je in de wanorde, voordat je de discussie besluit door te stellen dat geen van beide kanten zich heeft verdiept in wat het echte volk nodig heeft, …’

Daarnaast zorg je ervoor dat je rijke inwoners bij je in het gevlei moeten komen en afhankelijk van je worden, en met het geld dat dat oplevert, zet je voedsel- en energiebedelingen op voor de allerarmsten. 2x stemmenwinst.

En als dat niet voldoende blijkt, pas je je wetgeving gewoon aan om dissidente stemmen de mond te snoeren, of ongeldige stembiljetten geldig te verklaren.

De laatste stappen

In de laatste 3 hoofdstukken neemt de irrationaliteit hand over hand toe. Mensen worden tegen elkaar opgezet, waarbij vrouwen onveranderlijk het eerste slachtoffer zijn. Door middel van een abortuskliniek en een onophoudelijke bombardementen in de Koerdische regio schetst de auteur een land dat ‘niet meer ons land is’ en een toestand die niet meer omkeerbaar is. en nu haar land ‘haar land niet meer is’ kan Temelkuran alleen nog maar vluchten en zich afvragen in welke fase dit proces nog wel omkeerbaar was.

De sterkte van dit boek schuilt in de helderheid en de logische opbouw, maar toch vooral ook in de combinatie van theorie en praktijk. De auteur wisselt op wonderbaarlijke wijze theorie af met de praktijk van haar eigen leven, en dat van haar collega’s. Het is ook geen exclusief Turks verhaal. De parallellen met andere landen zoals Hongarije, Polen, de Verenigde Staten, Engeland en Duitsland zijn te duidelijk en te talrijk om het boek zomaar naast je neer te leggen.

Daarnaast is de analyse van het neoliberalisme messcherp. Neoliberalisme is niet de oorzaak van rechtspopulisme, maar heeft wel de weg geëffend. Neoliberalisme staat toe dat de ene veel en veel meer heeft dan de andere. Neoliberalisme staat toe dat de grootverdieners zeer goed verdienen, zonder hun verantwoordelijkheid ten opzichte van de medemensen op te nemen. Het neoliberalisme heeft staatsstructuren zo doen inkrimpen dat er plaats vrij kwam voor alternatieven. En vooral: het neoliberalisme, met haar kille, competitieve en individualistische cultuur creëerde een ‘ethisch vacuüm’ waarin ruimte ontstond voor het rechtspopulisme om te groeien.

En nu?

Ik heb met dit boek slechts een probleem. Ik leerde in dit boek precies wanneer je moet beginnen met het verzet tegen populisme (zo snel mogelijk), maar niet hoe ik dat moet doen.

Ik hoop dat een boekbespreking schrijven een eerste stap kan zijn …
… het aanraden om dit boek te lezen een tweede.
En wanneer jij en ik naderhand dit boek bespreken, zal dat een derde stap zijn.

Een derde stap waar we best niet te lang mee wachten.

Jan Lievens en ik bespraken Verloren Land in Te Boek!, ons boekenprogramma op Radio Lede.