25 nov Het tij keren – met Rosa Luxemburg en Hannah Arendt

In 2019 was het exact 100 jaar geleden dat Rosa Luxemburg het leven liet. Reden voor Joke Hermsen om een essay te wijden aan de Pools-Duitse activiste en haar jongere geestesgenoot Hannah Arendt. De inzet: Heeft het zin om te hopen op een betere toekomst?

Het tij keren bestaat uit 3 delen. In het 1e deel wordt het ideeëngoed van Rosa Luxemburg geschetst, grotendeels bekeken door de bril van Hannah Arendt. In het 2e deel onderzoekt schrijfster Joke Hermsen de parallellen tussen de denkwereld van Luxemburg en die van Arendt, en in het laatste deel gaat Hermsen zelf op zoek naar lessen die we vandaag kunnen trekken uit de ideeën van vroeger.

Rosa Luxemburg

Rosa Luxemburg werd geboren in Polen, waar ze als Joods meisje bepaald niet op de eerste rij stond, ook al was ze de primus van haar jaar op de middelbare school. Zij vluchten op een gegeven moment – zoals zovelen – naar Zürich, om uiteindelijk in het Berlijn van tussen de 2 oorlogen terecht te komen. Zij groeiden op op het moment dat de autoritaire regimes van de Russische tsaar en de Duitse keizer het uitzicht van Europa bepaalden.

Het activisme van Luxemburg stoelde op 3 pijlers: rechtvaardigheid, vrijheid en geweldloos verzet. Hoop en enthousiasme waren de brandstof. Daarnaast was zij een begenadigd denker. Haar belangrijkste werk is De accumulatie van het kapitaal, waarin ze een messcherpe analyse maakt van het kapitalisme (de toenmalige variant van het neoliberalisme). Zij pleit voor een alternatieve economie gestoeld op de pijlers van een gedeeld en behoedzaam vruchtgebruik van goederen, landbouwgronden en arbeidskracht.

‘Het meest revolutionaire dat je kunt doen, is luidkeels verkondigen wat er aan het gebeuren is’, schreef Rosa Luxemburg en ze leefde dit consequent na. Als leerling, als docent, als lid van de Poolse Revolutionaire partij en als lid van de Duitse SDP.

Al sinds 1907 riep Rosa Luxemburg op om er alles aan te doen om de oorlog te vermijden. Ook tijdens de oorlog bleef zij oproepen om de wapens neer te leggen. Zo kwam zij een eerste maal in de cel terecht.

Waar we vandaag nog nauwelijks bij stil staan, zijn de beginnende (socialistische) revoluties vlak na de eerste wereldoorlog in o.a. Nederland en Duitsland. In Nederland duurde de opstand exact 1 dag, maar de spartakusopstand in Duitsland duurde veel langer en had een veel grotere impact. Luxemburg vocht tot het laatste moment voor geweldloos verzet, soms tegen haar kompanen in. Uiteindelijk werd de opstand neergeslagen, en Luxemburg werd opgepakt, ondervraagd, gefolterd, vermoord en gedumpt. Daags na het bekendmaken van haar overlijden, richtten Albert Einstein en Käte Kollwitz de Duitse Liga voor de Mensenrechten op.

Het nazisme ontstond op de puinhopen van deze neergeslagen revolutie. Hitler rekruteerde voor zijn troepen duchtig uit die milities, die de opstand neersloegen.

Hannah Arendt

Luxemburg leefde voor het stalinisme, Arendt erna. Daardoor hebben zij een verschillende kijk op politiek. Maar beiden staan voor vrijheid, menselijke waardigheid en democratisch rechten (vrijheid van meningsuiting, persvrijheid en vrijheid van (politieke) vereniging). Beiden menen dat we beducht moeten zijn voor iedere vorm van inperking van vrije meningsuiting, en voor de verspreiding van propaganda (fake news).

‘Het ideale subject voor een totalitair bewind, is niet de overtuigde nazi, of communist, maar de mens voor wie het onderscheid tussen feiten en fictie niet langer bestaat.’ (HA)

Beide vrouwen waren notoire dwarsdenkers, die aanzetten tot kritische reflectie, en het vormen en uitdragen van een eigen mening. Voor Arendt leidt de consumptiemaatschappij tot een teloorgang van de gemeenschapszin, waarmee zij een politieke zin voor medeverantwoordelijkheid bedoelt. ‘De politiek-culturele wereld die tussen de mensen ligt is niet vanzelfsprekend. De wereld wordt pas menselijk, wanneer ze voorwerp van aandacht, betrokkenheid en gesprek is’ (HA).

Beiden deden voorstellen om de politieke betrokkenheid te vergroten.

1. Volksraden: met als voorbeelden de commune Parijs, de 1e revolutie Rusland (1905) en de opstand in Hongarije (1956)
2. Continue oproep tot politieke betrokkenheid.
3. Burgerlijke ongehoorzaamheid: met als voorbeelden de Amerikaanse dienstweigeraars tijdens Vietnamoorlog en het niet naleven van de rassenwetten (zoals die andere Rosa, Rosa Parks deed).

Joke Hermsen

In het laatste deel keert Hermsen terug naar vandaag, naar de gilets jaunes, de jongerendemonstraties, de klimaatmarsen. Ze onderzoekt welke lessen we uit de teksten van beide denkers kunnen trekken. ‘We weten dat er een fundamentele koerswijziging nodig is, om de aarde leefbaar en de wereld menselijk te houden (JH).’ We hebben daarbij in eerste instantie een nieuw evenwicht nodig tussen de amor mundi (de liefde voor een menselijke wereld) en de amor sui (de eigenliefde). Een evenwicht dat nu is verstoord. Daarnaast hebben we vooral een utopie nodig: een einddoel, waarop we een gezonde dosis geweldloze burgerlijke ongehoorzaamheid kunnen enten.

Want …

… ‘politieke kwesties zijn veel te serieus, om enkel aan politici over te laten (HA)’