20 dec Thuis in Muziek – Alicja Gescinska

Thuis in Muziek is een essay van filosofe en dichteres Alicja Gescinska. De ondertitel – een oefening in menselijkheid – is zeer belangrijk. Eigenlijk gaat dit boek immers minder over muziek zelf, dan over de rol van muziek in onze persoonlijke en morele ontwikkeling.

In het eerste hoofdstuk gaat de schrijfster op zoek naar klanken uit haar jeugd. Zij verwondert zich over de levendigheid van die herinneringen, en zij komt tot de vaststelling dat ‘wat via ons bewustzijn ons geheugen binnendringt, ons voor een belangrijk deel maakt tot wie we zijn’.

Daarna geeft ze een rondje filosofiegeschiedenis. Dat rondje bestaat uit 2 delen. De ‘oude’ filosofen (van voor +/- 1800) moeten niet veel van muziek weten. Filosofie is (trachten te) begrijpen door redenering. Dan lopen de emoties die muziek kan oproepen, eerder in de weg. Nadien krijgt muziek onder andere bij Schopenhauer een belangrijker plaats toegewezen.

Volgende vraag: heeft muziek een morele waarde? Filosofen spreken elkaar daarin tegen, Maar Gescinska gaat resoluut voor de normatieve waarde van muziek en ‘… haar kracht om ons beter te maken, om het hart te ontwapenen, om de mens tot Mensch te maken’.

De eerste horde die muziek ons helpt te nemen, is zelfontplooiing. Door de Duitse filosoof Max Scheler veel mooier omschreven als Menschwerdung. ‘… de kunsten maken ons niet noodzákelijk tot betere mensen’. Daarvoor zijn de voorbeelden van het tegenovergestelde iets te ruim aanwezig. Maar het kan wel.

Horde 2 is empathie. Hier volgt een nieuwe ronde, ditmaal langs de neurowetenschappen en de psychologie. Een rondje schaduwboksen, want uiteindelijk komt Gescinska toch weer bij de filosofie uit. Bij Jankélévitch bij voorbeeld, die muziek beschrijft als een dialoog, als een ‘beweging tussen subject en object, tussen musicus en toehoorder’. En het is juist door die dialoog ‘dat we tot begrip van elkaar kunnen komen en op elkaar betrokken zijn’.

Deze dialoog veronderstelt van de toehoorder een actieve luisterhouding. Een houding die een gunstige invloed heeft op concentratievermogen en geheugen, die op hun beurt een dam opwerpen tegen afleiding en versnippering. Concentratievermogen en een getraind geheugen helpen ook om naast zelfontplooiing en zelfrealisatie aan zelfbepaling te doen, waarbij zelfbepaling de hoogste trap is bij de heilige drievuldigheid van de Menschwerdung.

Het omgekeerde geld ook. Alle afleiding om ons heen zorgt voor aanslagen op ons concentratievermogen, en dus ook op de kwaliteit van ons luisteren en ons gehoor. ‘We verliezen volgens mij twee belangrijke aspecten van ons mens-zijn wanneer we muziek niet de aandacht geven die ze nodig heeft om begrepen te worden: we verliezen de mogelijkheid om meer te begrijpen én de mogelijkheid om ons beter begrepen te voelen’.

Heel het boek is een pleidooi om tijd te nemen. Tijd om actief en geïnformeerd naar goede muziek te luisteren. Actief luisteren omdat het ons helpt de ander en onszelf te begrijpen.

Ik begon dit verhaal met de vaststelling dat dit essay minder over muziek, dan over de rol van muziek in onze persoonlijke en morele ontwikkeling ging. Gelukkig reikt Gescinska tal van stukken en componisten aan om haar betoog te staven. Dankzij dit boek heb ik voor het eerst in jaren weer naar Mahler, Penderecki, Górecki, Lutoslawski en het Stabat Mater van Pergolesi geluisterd.

Hopelijk actief genoeg om mezelf en mijn medemensen beter te begrijpen.

2020 – De Bezige Bij – Amsterdam