16 jun Catch 22 – Joseph Heller

Catch 22, een mythische uitspraak, afkomstig uit een mythisch boek dat al lang op mijn bucketlist stond. Ik kocht het voor de uitzending van april van Te Boek! op Radio Lede, maar heb er 2 maanden mee geworsteld. Ieder hoofdstuk opnieuw was even hilarisch als deprimerend. Bladzijde na bladzijde word je ondergedompeld in een sfeer die je het best kan vergelijken met de geschreven variant van de film ‘Apocalypse now‘. Maar dan veel grappiger … en deprimerender.

De schrijver – Joseph Heller – werd in 1923 geboren in New-York. Na zijn middelbare school werd hij gevechtspiloot bij het Amerikaanse leger. Hij voerde tijdens de tweede wereldoorlog 60 bombardementsvluchten uit vanop Corsica. Eens hij terug met zijn voeten op de grond stond, en de oorlog ten einde was, behaalde hij een Master of Arts. Hij gaf les Engels, fictie- en toneelschrijven. Hij schreef teksten voor Time en werkte ook een tijd als advertentieverkoper en pr-man bij verschillende tijdschriften.

Het eerste idee voor Catch 22 ontstond in 1953, en na talloze toevoegingen, verbeteringen, redacties en herschrijvingen werd de definitieve versie uitgebracht in 1961. Het boek kreeg geen laaiende recensies, maar in tijden van Vietnamoorlog en nucleaire dreiging vond het stelselmatig zijn weg naar een groot publiek. Vandaag is het een klassieker.

Catch 22 is in de eerste plaats een boek dat de waanzin van de oorlog beschrijft. Het vertelt het verhaal van een (fictief) Amerikaans luchtmachtdetachement dat gestationeerd is op het (bestaande) eiland Pianosa, nabij de Italiaanse kust. Hoofdstukken lang gebeurt er niks, terwijl de personages de meest absurde discussies voeren, de administratie voortdurend vastloopt en de hoge officieren de meest absurde beslissingen nemen, enkel en alleen ten voordele van hun eigen carrière. Te midden van deze bende loopt Yossarian rond, misschien wel de enige (nog) normale mens op Pianosa. Na zijn deel gedaan te hebben, probeert hij op alle mogelijke manieren onder bijkomende missies uit te komen. Hij probeert zich onder meer krankzinnig te laten verklaren. Helaas voor hem concludeert de dienstdoende arts dat iemand die probeert onder de missies uit te komen zeer verstandig is, en dus niet krankzinnig kan zijn. Waarna nieuwe missies op zijn bord terecht komen.
In de loop van het boek worden de opdrachten gevaarlijker, het luchtafweergeschut reëler, de beschrijving van de geblesseerden en doden plastischer. Geen wonder dat dit boek in volle Vietnamcrisis zijn weg naar het publiek vond.

Maar het is niet dit realisme dat zo beklemmend werkt. Het absurdisme, waarvan dit boek doordrongen is, maakt het nog veel erger. Zinloze paradewedstrijden op zondagmiddag, een hypochondrische dokter die weigert patiënten te behandelen, een majoor met de voornaam Majoor en de familienaam Majoor die enkel mensen op zijn bureau toelaat wanneer hij er zelf niet is. Een lijk dat in de tent van Yossarian blijft liggen omdat het administratief gezien niet bestaat, een piloot die met de propellor van zijn vliegtuig een soldaat in twee hakt, … . Iedere bladzijde stuit je op een situatie of dfialoog nog absurder dan de voorgaande. En geleidelijk aan word je de waanzin van de oorlog ingetrokken.

Een van de subplots levert nog een flinke dosis antikapitalisme op. Milo Minderbinder, de bevoorrader van de keuken, weeft steeds grotere spinnenwebben van schimmige deals onder het motto ‘wat goed is voor M&M, is goed voor ons allemaal‘. Hoogtepunt is de scene waarbij Amerikaanse vliegtuigen opstijgen van Pianosa, om het eigen kampement te bombarderen, omdat dat nu eenmaal onderdeel van een deal was. En slecht kon dat tocvh niet zijn? ‘Wat goed is voor M&M, is goed voor ons allemaal‘.

Dit boek is 62 jaar oud, maar twijfelachtige oorlogen worden nog steeds uitgevochten. De administratie vormt nog te vaak een ondoordringbare muur, en het neoliberalisme is nog steeds niet dood.

3 goede redenen om dit boek te lezen … en je te laten inspireren om ermee aan de slag te gaan. Voor mij is Catch 22 de 2 maanden worsteling meer dan waard.

Jan Lievens en ik bespraken Catch 22 in Te Boek!, ons boekenprogramma op Radio Lede.